Бетеге. Ковыль.

Шетсіз-шексіз дала ашық, алтын күн суыған, Қазақстан бойынша таралған. Үнсіз жазықтың шөптері қауырсын шөптің ақ құлағымен желмен тербеліп қайғыға батқан, ал бүркіт ашық көк аспанда алтын күнге қанат қаққандай. Бетеге даласында домбыраның үні, жылқы тұяғының үні және туған жердің иісі естіледі. Ақкөңіл, дана ақсақалдардың шашы сияқты, оның сүйектерінің ұшы батырдың найзасына ұқсайды. Оның тамыры жарықшақтар торында құрғағанға дейін қызған жердің қанындай ыстық. Бетегенің гүлдеуі мал үшін теріге енген жарқыраған құрыштағы ержүрек жебелер сияқты өте қауіпті.
Бетеге (лат. Stipa) – жарма тұқымдасына жататын көпжылдық біржарнақты шөптесін өсімдіктердің тұқымы. Далада кең тараған өсімдіктердің бірі. Бұл қысқа тамырсабақты көпжылдық шөптер, кейде қатты жапырақтардың өте үлкен шоғырын шығарады, жиі түтікке оралған және сымға ұқсас. Гүлшоғыры шашақты, масақшаларының әрқайсысында бір гүл бар, 2 қабыршақтары жабады, сыртқы гүлі ұзын, көбіне тізеден бүгіліп, түбінен бұралған гүлге айналады және жемісті (дәнді) піскенше қатты қысады, содан кейін шатыр құлап кетеді.
Тұқым 300-ден астам түрлерден тұрады, оның ішінде тропиктік белдеулерде өсетін 100-ге дейін құрғақшылыққа төзімді шөптер. Батыс-Алтай мемлекеттік табиғи қорығы аумағында қауырсынды шөптің екі түрі өседі: түкті қауырсын шөп (Stipa capillata) және қауырсынды шөп (Stipa pennata).
Бетегебоз қорықтың оңтүстік-шығысындағы далалық тау етегіндегі шалғындарда өседі. Мамықты – оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс дала беткейлерінің жоғарғы тау белдеуіне дейін өте сирек кездеседі.
Қазақстан Республикасында түрлердің алуан түрлілігі оннан астамға бай. Гүлдену алдында (және одан кейін қауіпті) шөпті жақсы көретін, біздің Отанымыздың даласында мұндай үйреншікті масақ шын мәнінде құнды өсімдік болып табылады. Бетегенің кейбір түрлері Қазақстан Республикасының, сондай-ақ ТМД елдерінің бірқатарының Қызыл кітабына енгізілген.
Материалды дайындаған ҒМЭАжТ бөлімінің зертханашысы Маткова Ю.А.
Фото авторы Премина Н.В.

Бескрайние степные просторы золотом солнечным залитые раскинулись по Казахстану. Колышется травами безмолвная равнина, трепеща по ветру вольному белыми колосьями ковыля, склонёнными в печали, а над ней летит орёл к солнцу золотому по ясному голубому небу. В ковыльных степях слышится звон домбры, топот копыт лошадиных и запах родной до боли. Ковыль бел, как седина мудрых аксакалов, и остры его ости, словно копьё батыра. Корни его в горячей, как кровь джигитов, земле, прогретой до сухости в сетке трещин. Смертелен ковыль опосля цветения для скота, как стрелы храброго война в блестящем доспехе, впивающиеся в кожу.
Ковыль (лат. Stipa) — род многолетних однодольных травянистых растений из семейства Злаки, или Мятликовые (Poaceae). Одно из самых распространённых растений в степях. Это многолетние травы с коротким корневищем, выпускающим иногда очень большой пучок жёстких листьев, свёрнутых часто в трубку и похожих на проволоку. Соцветие метельчатое, колоски содержат по одному цветку, кроющих чешуй 2, наружная цветочная переходит в длинную, по большей части, перегнутую коленом и при основании скрученную ость, и плотно обхватывает плод (зерно) до его созревания, после чего ость отваливается.
Род составляет более 300 видов, включая до 100 засухоустойчивых трав, произрастающих между тропиками. На территории Западно-Алтайского государственного природного заповедника произрастает два вида ковыля: ковыль волосатый (Stipa capillata) и ковыль перистый (Stipa pennata).
Волосатик растет на остепнённых предгорных лугах на юго-востоке заповедника. Перистый – встречается очень редко по юго-западным и юго-восточным остепнённым склонам до верхнего горного пояса.
В Республике Казахстан разнообразие видов богато не одним десятком. Ласковая до цветения (и опасная после) трава, такая привычная глазу колошением по степям нашей Родины является на самом деле ценным растением. Некоторые виды ковыля занесены в Красную книгу Республики Казахстан, а также ряда стран СНГ.
Материал подготовлен лаборантом отдела НМЭПиТ Матковой Ю.А.
Автор фото Премина Н.В.